Con esta frase contundente, Mario Chagas condensa o espírito da cuarta e última conversa do ciclo Estratexias de Museoloxía Social, que coordinamos para a Rede Museística Provincial de Lugo. Un diálogo interxeracional entre o museólogo brasileiro e a nosa admirada Nayeli Zepeda, pensado non só para abordar os retos do presente, senón tamén para abrir unha reflexión compartida sobre o futuro da museoloxía e o seu papel nun mundo atravesado pola hostilidade política e a ameaza global contra a diversidade.

Nayeli Zepeda (@biendesatada) desenvolve o seu traballo desde unha perspectiva crítica e decolonial, explorando formas alternativas de habitar o museo. Forma parte de The Empathetic Museum, unha iniciativa estadounidense que promove a empatía como forza transformadora para repensar valores, prácticas e vínculos nas institucións culturais. A súa experiencia desde os Estados Unidos, nun contexto marcado por novas ameazas á diversidade e aos dereitos culturais, achegará claves fundamentais para o debate.
.
Mario Chagas é poeta, museólogo e doutor en Ciencias Sociais. É unha das figuras máis influentes da museoloxía social en Iberoamérica, cunha traxectoria marcada pola defensa dunha museoloxía crítica e transformadora. Deixou pegada en espazos como a presidencia do Movemento Internacional para unha Nova Museoloxía (MINOM) ou a dirección do Museu da República en Río de Xaneiro. Foi ademais un dos impulsores da Política Nacional de Museos do Brasil e da creación do Instituto Brasileiro de Museus (IBRAM).

Que ideas escoitamos?

Antes de compartir algunhas das ideas que xurdiron, queremos agradecer novamente a Adela Vázquez Veiga (adelavv.com) pola súa xenerosa relatoría gráfica, que nos axuda a recoller e compartir o vivido 💛

Pensar en sete xeracións

Nayeli Zepeda apelou á necesidade de superar a lóxica do inmediato. Inspirándose nun principio indíxena das sete xeracións, propuxo aplicar esta mirada ao ámbito cultural: cada toma de decisións importante debería contemplarse tendo en conta tanto o legado recibido das sete xeracións anteriores como o impacto que provocará nas sete xeracións vindeiras. Esta perspectiva obríganos a actuar con outra conciencia e responsabilidade.

Museoloxía crítica para tempos de urxencia

Nayeli trasladounos ao contexto hostil que se vive hoxe nos Estados Unidos, onde a diversidade, a inclusión e a equidade foron cualificadas polo poder como “ideoloxía antiamericana”. O actual avance autoritario —que tenta eliminar referencias á diversidade en exposicións, institucións culturais e programas educativos— busca silenciar voces como as negras e indíxenas, controlar os relatos e desmontar todo espazo de pensamento crítico.

Mais, fronte a isto, Nayeli destacou a forza da organización comunitaria. En barrios, escolas, igrexas ou hospitais, moitas persoas crearon redes de apoio e educación en dereitos para resistir políticas de deportación masiva. “O que non esperaban era atoparse cunha comunidade”, dixo. E engadiu: “Quizais iso sexa o mellor antídoto fronte ao fascismo: unha comunidade que se apoia mutuamente e imaxina alternativas”.

Un museo pode ser propaganda ou ser liberador

Mario Chagas foi directo: os museos poden funcionar como instrumentos de dominación ideolóxica e racista… ou poden ser ferramentas emancipadoras, conectadas coa vida, coas comunidades, coas súas loitas e transformacións. “As comunidades están en cambio, e iso é bo sinal: significa que están vivas. O pasado tampouco pasou de todo: segue a moverse, e ás veces precisa revolucións.”

Revolucionar o pasado: o exemplo de Nosso Sagrado

A experiencia do proxecto Nosso Sagrado, impulsado desde o Museo da República do Brasil, centrou gran parte da intervención de Mario Chagas, sendo un exemplo dos máis potentes de reparación histórica e museoloxía crítica. Durante máis de cen anos, centos de obxectos relixiosos vinculados ás tradicións afrobrasileiras foron incautados pola policía e almacenados en comisarías como “probas criminais”, resultado dunha persecución institucional que criminalizaba as prácticas do candomblé e outras expresións culturais negras.

Mario relatou o proceso de recuperación e devolución destes obxectos, hoxe recoñecidos como patrimonio espiritual e cultural, grazas á loita sostida das comunidades afrodescendentes. A súa chegada ao Museo da República non foi só un cambio de localización: supuxo unha transformación radical no relato, no papel do museo e no vínculo coas comunidades afectadas. Os obxectos que antes eran considerados “evidencias dun delito” inexistente, pasaron a ser testemuñas do verdadeiro crime: o racismo estrutural exercido polo Estado brasileiro.

Pero a reparación non se limitou á exposición. Nosso Sagrado impulsou tamén un modelo de xestión compartida, no que líderes e lideresas relixiosas afrobrasileiras participan nas decisións sobre a conservación, o tratamento e a exhibición da colección. Esta práctica obriga ao museo a recoñecer outras formas de coñecemento e a abrirse a dimensións que non sempre encaixan coa lóxica museal tradicional, como o valor espiritual dos obxectos. É, en palabras de Chagas, unha “revolución no pasado” que redefine o papel dos museos como espazos de xustiza, memoria e coidado.

Decidir cales son as mesas onde queremos ou debemos estar

A conversa tamén abriu un debate recorrente no ciclo: que facer cando se nos chama só como “tokens” de diversidade? Nayeli foi clara: hai espazos nos que non debemos estar, porque lexitiman procesos contrarios aos nosos principios. Pero tamén hai outros nos que, se non estamos, as nosas comunidades e outras visións quedan fóra. Por iso, o importante é decidir con criterio e responsabilidade onde estar… e para que.

Acompañar a nosa incomodidade

Ambas voces coincidiron en que un dos roles dos museos debe ser “acompañarnos na incomodidade”. Aínda que se nos diga que sempre hai que traballar desde o consenso, o certo é que as relacións culturais non sempre son harmónicas: hai fricción, desigualdades, conflitos que podemos e debemos afrontar. E sobre iso, Mario defendeu empurrar os límites desde dentro: “É posible unha museoloxía social nun museo convencional? Si. Pero o poder amósanos constantemente os límites. E hai que empurralos.”

Ambas intervencións coincidían nunha idea clave: un dos roles fundamentais dos museos debería ser “acompañarnos na incomodidade”. A pesar dun certo imperativo institucional do consenso, o certo é que as relacións culturais están atravesadas por friccións, tensións e desigualdades que non sempre se poden resolver de forma harmónica. Lonxe de evitar o conflito, trátase de asumilo como parte do proceso. Mario Chagas defendeu a necesidade de empurrar os límites desde dentro: “É posible unha museoloxía social nun museo convencional? Si. Pero o poder amósanos constantemente os seus límites. E hai que empurralos.” Porque manter unha práctica crítica e transformadora dentro das institucións implica tamén recoñecer os seus marcos de control, e decidir conscientemente como desafialos, ampliando os espazos de participación, memoria e xustiza. Ou como resumía Encarna Lago: “Ou traballamos para o poder ou traballamos para as persoas.”

Museos abertos a todas as persoas… mesmo ás que veñen destruír?

A conversa puxo sobre a mesa unha contradición incómoda pero necesaria: pode un espazo cultural ser verdadeiramente inclusivo sen marcar límites fronte a quen chega disposto a boicotear, sementar odio ou negar a lexitimidade dos propios espazos de encontro? Nayeli advertiu da trampa que supón o discurso liberal da neutralidade, que baixo a aparencia de pluralismo serve a miúdo para lexitimar o fascismo e perpetuar relacións de poder inxustas. Reivindicou a necesidade de poñer límites claros ante os discursos de odio e defendeu o dereito a protexer os espazos seguros que se constrúen desde e para as comunidades vulnerabilizadas. Mario, pola súa banda, foi rotundo: “Tamén hai que saber dicir que non desde os museos”. E lembrounos que o conflito non é algo que haxa que evitar a toda costa, senón unha parte inherente dos procesos de transformación cultural.

Cando viñeron por cada unha de nós, atopáronse cunha comunidade

Como peche, recuperamos esta frase que que resoou con forza na conversa e que, para nós, sintetiza o espírito de todo o ciclo. cremos que sintentiza o espírito desta conversa e do ciclo enteiro. É esa comunidade crítica, organizada e solidaria a que temos que seguir construíndo. Desde os museos, desde os espazos culturais, desde os barrios. Tecendo redes de coidado, apoio mutuo e compromiso compartido, para facer da cultura unha defensa da vida, da memoria e da diversidade.

Foi un pracer seguir #TecendoRede para aprender xuntas como construír museos e espazos culturais vivos, críticos e comprometidos co benestar colectivo.

Unha vez finalizado o ciclo, abrimos os contidos para que poidas seguir explorando, reflexionando e compartindo. Se queres ver a conversa completa, acceder aos documentos e recursos compartidos deste ciclo impulsado desde a Rede Museística Provincial de Lugo, podes facelo nos seguintes espazos:
🔗 bencuriosa.gal/portfolio/estratexias-de-museoloxia-social-dialogo-intercultural-e-diversidade
🔗 comunidadermpl.gal/estratexias-de-museoloxia-social-2025